بنابراين بر اثر پيشرفت سريع و غير قابل انتظاري كه در قلمرو دانش و فناوري طي چند قرن اخير نصيب انسان شده است حجم اطلاعات و دانسته هاي بشري روز به روز به طور سر سام آوري در حال افزايش است. بر انسان ها لازم است كه هرچه سريعتر خود را با اين تغيير و تحولات همگام سازند.
تمركز در لغت يعني تراكم ، فشردگي مجموعه، چكيده. تمركز در اصطلاح يعني حفظ و نگهداري توجه روي موضوعي معين ، بدون تمركز حواس ، يادگيري مثمر ثمر نخواهد بود . بنابر اين همه افراد توانايي تمركز دارند و تمركز نسبي است يعني كسي نمي تواند ادعا كند كاملا حواس پرت است و يا هميشه تمركز حواس دارد.
تمركز گاهي ساده است و گاهي مشكل. تمركز در موضوع هايي كه نياز به تفكرو تجزيه و تحليل دارند مشكل و تمركز در موضوع هايي كه جنبه ي تفريحي و سرگرمي دارند ، بسيار آسان است.
تمركز حواس:
يعني عوامل حواس پرتي را به حد اقل رساندن… تمركز هر شخص به نسبت كاهش عوامل حواس پرتي او افزايش مي يابد و بنا به تغييرات موقعيت ذهني و محيطي او تغيير مي كند . بيشتر افراد گمان مي كنند كه تمركز يك امر ذاتي و تغيير آن ناممكن است ، در حالي كه تمركز يك امر اكتسابي است و بايد هر روز پرورش و جهت داده شود و هر كس با هوش عادي خود مي تواند به آن دست يابد.
منشاء حواس پراكندگي:
حواس پرتي يا منشاء ذهني و دروني دارد و يا منشاء بيروني و محيطي
حواس پرتي دروني و ذهني: عبارت است از اشكالات فكري انسان و انديشه هايي كه موانعي بر سر راه توجه دقيق به مطالعه و تمركز حواس ايجاد مي كنند. اين موقع شامل مواردي از قبيل: درد، رنج، غم وغصه ، نگراني، گرسنگي و تشنگي ، سردي و گرمي ، ترس و خشم و شادي ، سردرد و … مي باشد
حواس پرتي بيروني و محيطي:
آنچه كه به محيط پيرامون فرد ارتباط پيدا مي كند و يا تحريكات غير عادي كه توسط حواس مختلف انسان ايجاد مي شوند مانند نور شديد و نور ضعيف ، صداهاي ناهنجار، روشن بودن رسانه اي صوتي و تصويري و نظاير اينها ممكن است فرايند تمركز حواس را با اشكال مواجه كنند.
روشهاي تقويت تمركز حواس:
تمركز حواس هنگام مطالعه كليد اصلي و اساسي درك و فهم مطالب است. بنا براين بدون تمركز حواس ممكن است درك و فهم مطلبي كه فقط يك ساعت وقت لازم داشته باشد ، ساعتها وقت بگيرد اما به خوبي فهميده نشود و امر مطالعه بي فايده است و اثر مثبتي نخواهد داشت. لذا كاربرد روشها و فنوني كه به خواننده كمك مي كند تا هنگام مطالعه فعال باشد ، تمركز حواس را تقويت و مهارت فرد را در ايجاد تمركز حواس هنگام مطالعه افزايش مي دهد اين روشها عبارتند از:
آمادگي براي مطالعه:
منظور از آمادگي پيدايش تمام شرايطي است كه شخصي را قادر مي سازد تا با اطمينان به موفقيت و اعتماد به نفس، به تجربه خاصي بپردازد .
آمادگي بدني:
به رشد و تكامل طبيعي بدن ، تندرستي و نداشتن نقصهاي بدني مربوط است. گاهي وجود بيماريهايي مانند زخم معده، ميگرن، سردرد و نظاير اينها باعث از بين رفتن تمركز حواس و مانع مطالعه فرد مي شود و فرد تا به دست آوردن تندرستي كامل قادر به برقراري تمركز حواس و مطالعه ثمر بخش نيست و انگيزه كافي هم براي مطالعه ندارد.
آمادگي ذهني:
آمادگي ذهني را مي توان از خصوصياتي نظير رشد گوياي سالم ، قدرت تفسيرو تعبير اشكال ، توانايي درك هماننديها و نا هماننديها ميان كلمات و … شناخت دانست .
آمادگي اجتماعي:
به ماهيت و وسعت تجارب فرد بستگي دارد كه مي توان آنرا با تجربه و تحليل زمينه خانه و خانوادگي ، محيط وسيع اجتماعي كه او در آن تجربه اندوخته است و تربيت پيشين او تعيين كرد.
آمادگي رواني:
آمادگي رواني به شكل پيچيده اي با رشد و تكامل بدني ، ذهني و اجتماعي آميخته است . خستگي، بي قراري ، بي تابي، كوتاهي زمان، دقت نداشتن تمركز در مطالعه ، واكنشهاي منفي نسبت به خود و ديگران ، ضعف اعتماد به نفس و نظاير آنها همگي نشانه نبودن آمادگي رواني ، بدني ،ذهني و اجتماعي ، اجراي برنامه هاي آموزشي ، تمركز حواس و فرايند يادگيري را آسانتر و مطلوبتر مي كند
داشتن علاقه به مطالعه:
مطالعه ثمر بخش از دو عامل متاثراست: يكي علاقه نسبت به مطالب خواندني ، ديگر كاربرد ماهرانه فنون مطالعه نسبت به مطلب خواندني سبب مي شود تا شخص به مطالعه بيشتر بپردازد . مطالعه بيشتر منجر به بهتر شدن فنون مطالعه مي شود ، كاربرد فنون بهتر ، مطالعه را آسانتر ، سريعتر و لذت بخش تر مي سازد؛ در نتيجه علاقه خواننده نسبت به مطالعه افزايش مي يابد. پس تا زماني كه فرد تمايل يا علاقه به انجام كاري نداشته باشد نمي تواند برانگيخته شود. لذا وقتي خواننده به موضوعي علاقه مند مي شود، خود به خود بر آن تمركز مي كند، بيشتر دقت مي كند و به راحتي مطالب را به حافظه مي سپارد و بعدا هم خيلي راحت به خاطر مي آورد .پس ازعلاقه پيدا كردن نسبت به مطالب، گام بعدي تعيين هدف مطالعه است زيرا هدف زير بناي انجام كاري است و به فعاليت انسان جهت و نيرو مي دهد . لذا هر فرد براي مطالعه بايد هدف مشخصي داشته باشد.« زيرا تعليم و تربيت علم اهداف است و همه بر اين باورند كه بدون داشتن هدف، يادگيري كاري بس دشوار و غير ممكن است» .
تعيين زمان و مكان مطالعه:
يكي از راه هاي برقراري تمركز حواس اين است كه مطالعه در آن ساعت از روز انجام گيرد كه براي فرد مناسبتر است. اما تعيين مناسبترين زمان براي مطالعه كاري دشوار است و به عادات فردي بستگي دارد. برخي افراد عادت دارند تا نيمه هاي شب بيدار بمانند و با استفاده از سكوت و آرامش شبانه با خيالي راحت و آسوده مطالعه كنند برخي ديگر عادت دارند شب زود بخوابند و صبح زود از خواب بيدار شوند وبه مطالعه بپردازند. محيط آشناي يك اتاق مشخص، در حين مطالعه موجب انصراف كمتر و تمركز بيشتر حواس مي شود ،زيرا لوازم آن اتاق هر روز پيش چشم شما است و كمتر توجهتان را به خود جلب مي كند . به علاوه اگر هر روز به وقت مطالعه در اتاق معيني بوديد كم كم ذهنتان عادت مي كند كه به محض رسيدن به آن اتاق آماده تمركز حواس و فراگيري شود. براي داشتن تمركز به هنگام مطالعه ابتدا بايد خود را از دنياي خارج جدا كنيد و محيط مناسبي براي مطالعه بر گزينيد . چنين محيطي بايد آرام، روشن و داراي هواي مناسب باشد. ايجاد محيط كار مناسب، به دليل ايجاد آرامش و شرايط مناسب اهميت دارد و زمينه اي است براي تمركز و دقت.
يادبگير كه بگويي «نه»:
زمانيكه تصميم گرفتيد بايد مطالعه كنيد اما دوستان يا هم اتاقي هاي شما در خواست مي كنند كه دور هم جمع شويد ؛ هنر گفتن «نه» را در خود تقويت كنيد . اگر اين اراده در شما ضعيف است ، مي توانيد روي در اتاق مطالعه خود بنويسيد « مزاحم نشويد»
ترك افكار منفي و داشتن افكار مثبت:
مطالعه عميق و يادگيري ثمر بخش وقتي حاصل مي شود كه فرد تصور مثبتي از خود داشته باشد و به خود اعتماد كند . وقتي مي خواهيد كاري انجام دهيد از گفتن كلماتي همانند : نمي خواهم ، نمي دانم، نمي توانم بپرهيزيد. جمله« اين كار محال» است را از دفتر زندگي خود خط بزنيد ، ترس و بدگماني و بي ارادگي را از ذهن خود دور كنيد اعتماد به نفس داشته باشيد و پيوسته به نزد خود تكرار كنيد كه قادر به انجام كار هستم ، مي توانم انجام دهم و بايد انجام دهم . بدين طريق تفكر مثبت را در خود پرورش دهيد. قوي بودن اعتماد به نفس احساس شعف و شادي را در شما بوجود مي آورد و در حالت شادماني از تمركز حواس خوبي برخورداريد.
مارگريت كوربت مي نويسد « انسان در بحر انديشه هاي خوشايند حافظه بهتري پيدا مي كند و ذهن در حالت آرامي قرار مي گيرد و ميل به يادگيري را در خود بوجود مي آورد» لذا خودپنداري مثبت مهمترين كمك براي تمركز و يادگيري است.
طرح سئوال:
طرح سئوال پيش از مطالعه دقيق، فرد را وادار مي كند تا به طور فعالانه و با تمركز و دقت كافي و با انگيزه و علاقه به مطالعه بپردازد . طرح سئوال هنگام مطالعه يكي از روشهايي است كه خواننده را فعال و به طور عمقي او را در گير مطالعه مي كند وسبب برانگيختن جديت و تلاش وي به هنگام مطالعه مي شود و فرد براي يافتن پاسخ به سئوالات بايستي تمركز حواس خود را حفظ نمايد ، زيرا در هنگام مطالعه ، نمي توان بدون تمركز پاسخ سئوالات را پيدا كرد. بعد از خواندن مطالب با طرح سئوال مي توان ميزان فراگيري خود را ارزش يابي نموده و به نقاط قوت و ضعف خود پي برد و سبب ايجاد نظر انتقادي نسبت به مطالب در فرد مي شود. خواننده در مطالعات بعدي براي از بين بردن نقاط ضعف خود با دقت و تمركز بيشتري مطالعه مي كند.
تند خواني:
تند خواني باعث توجه و تمركز بيشتر و فهميدن مطالب و در نتيجه باعث يادگيري بهتر مي شود . فكر و ذهن ما قادر است هزاران كلمه را در دقيقه از خود عبور دهد ولي اگر سرعت مطالعه ما پائين باشد، ذهن وقت اضافي مي آورد و ناچار به اين شاخه وآن شاخه مي پرد و در نتيجه حواس پرتي ايجاد مي شود . اما مطالعه سريع و يا تند خواني فرصت جولان به ذهن نمي دهد و سبب برقراري تمركز حواس هنگام مطالعه مي شود.
عبارت خواني :
عبارت خواني يعني خواندن عبارات و جملات به عوض خواندن كلمات . عبارت خواني به نوع ديگري به تمركز حواس كمك مي كند. از اين طريق خواننده بايد با سرعتي كه نزديك به سرعت انديشيدن اوست، بخواند. اگر سرعت آنقدر كم باشد كه ذهن از حالت فعال بودن باز بماند ، احساس دلزدگي ايجاد مي شود و چيزهاي ديگري ذهن فرد را مشغول مي كند و از روند مطالعه خارج مي شود . بنا بر اين اگر سرعت خواندن با سرعت انديشيدن هماهنگ باشد باعث افزايش تمركز حواس مي شود.
جديت در مطالعه:
به محض نشستن پشت ميز مطالعه خواندن را با جديت شروع كنيد ، چرا كه اگر سريع مشغول به كار مطالعه شويد ، تمركز حواس زود به دست مي آيد « اين ضرب المثل چيني را به ياد داشته باشيد كه: فتح ستارگاني كه هزاران فرسنگ از ما دور هستند با بر داشتن قدم اول امكان پذير است» شك و ترديد حاصلي جز حواس پرتي يا انحراف حواس و تسليم به تخيلات واهي ندارد ، با خود تصميم بگيريد تا مقدار زماني را براي مطالعه مشخص كنيد و خود را به مدت زماني خاص محدود كنيد . در اين زمان از مطالعه دست نكشيد ، به مطالعه ادامه دهيد ، اما زمان مطالعه را طولاني نكنيد بيهوده وسواس به خرج ندهيد ، بهانه تراشي نكنيد به خود تلقين كنيد كه فرد با اراده اي هستيد و مي توانيد هر درسي را به خوبي ياد بگيريد.
استفاده از رهنما:
يكي از شيوه هاي برقراري تمركز حواس، استفاده از يك رهنما چون ؛ انگشت سبابه، مداد و … به هنگام مطالعه است . زيرا استفاده از يك رهنما هنگام مطالعه باعث تمركز حواس بهتر ، افزايش سرعت مطالعه، عادت به روان خواندن، جلوگيري از برگشت دوباره خواني و اتلاف وقت و جلوگيري از خستگي چشم و ذهن مي شود.
سخن آخر:
موقعيتهايي كه نمي توانيد در آنها تمركز حواس داشته باشيد ، تجزيه و تحليل كنيد ، احساسات خود را مورد بررسي قرار دهيد و بدانيد كه چه عواملي افكار شما را دگرگون مي كنند. افكار منفي و بيمارگونه را از خود دور كنيد و هر موقعيت را تا حدي كه مي توانيد به طور منطقي تعبير و تفسير كنيد.
موضوعهاي مطالعاتي خود را تقسيم بندي كنيد يعني هر موضوعي را كه مي خواهيد مطالعه كنيد، آن را به قسمتهاي كوچكتر تقسيم كرده و به تدريج در زمانهاي مختلفي آنها را مطالعه كنيد.
هر وقت مصمم شديد مطالعه كنيد يا كار ديگري انجام دهيد ، بكوشيد بر عزم خود پا بر جا باشيد تا آن كار را به اتمام برسانيد .
زمانهاي مطالعه خود را با فعاليتهاي متنوع تقسيم نمائيد تا اينكه بتوانيد تمركز حواس خود را براي مدت زمان طولاني تري حفظ كنيد و مطالعه را در آن ساعت از روز انجام دهيد كه براي شما مناسب تر است .
استفاده از يك استراحت كوتاه در هر ساعت، انرژي لازم براي حفظ تمركز حواس را براي مدت زماني طولاني تر در اختيار فرد مي گذارد.
هركاري به جاي خويش نيكوست پس برنامه مطالعاتي داشته باشيد و براي هر كاري وقت به خصوص تعيين كنيد.
با آگاهي ازفنون مطالعه و بكارگيري آنها در هنگام مطالعه در خود ايجاد تمركز كنيد زيرا كاربرد فنوني كه خواننده را در عمل مطالعه فعال مي سازد، كليد اساسي ايجاد تمركز است.
به جاي اينكه بكوشيد دنياي خارج را تغيير دهيد ، خود را تغيير دهيد و لازم نيست كه ديگران و يا رفتار آنها را مطابق دلخواه خويش تغيير دهيد.
چند برگ كاغذ روي ميز مطالعه خود داشته باشيد و مواردي از افكار منحرف كننده و مزاحم را ياداشت كنيد و بعد از مطالعه نسبت به حل آنها در حد امكان اقدام نمائيد.
مطالعه در حالتهايي نظير دراز كشيدن ، به پشت خوابيدن، در حال راه رفتن تكيه زدن به ديوار و امثال اينها مفيد نمي باشد. زيرا در چنين موقعيتهايي نمي توان تمركز حواس خود را حفظ نمود ، بنا براين هنگام مطالعه سعي شود خم شدن كمر عادت نشود و فاصله كتاب تا چشم سي سانتيمتر باشد. بهترين وضعيت براي درس خواندن نشستن پشت ميز مطالعه مي باشد و بدترين وضعيت درازكش مي باشد چرا كه در اين وضعيت، فرد سريع از حال و هواي مطالعه خارج مي شود و تمركز حواس خود را از دست مي دهد
محركهاي محيطي از قبيل صداي راديو، تلويزيون، تلفن و… كه باعث حواس پرتي شما مي شوند از موقعيت مطالعه خود حذف كنيد.
محل مطالعه بايد از هر نظر مانند نور ، دما، درجه حرارت و … مناسب باشد
انگيزه بسيار بالايي براي مطالعه داشته باشيد زيرا افرادي كه داراي انگيزه بسيار بالايي هستند مي توانند تمركز حواس خود را براي چندين ساعت حفظ كنند.